Musen Erromatar Hiria K.o. I. mende inguruan eraikitako erromatar herri baten aztarnategi arkeologiko bat da, zeinaren izena, “Aurelianum” Arellano udalerriaren jatorria den. Eta Nafarroako erromatar ondarearen ongien gordetako sekretuetako bat da.
Nekazaritzako erromatar tratatuetan gomendatzen zen bezala, herria ustiapen gunean zegoen, gailur txiki batean, laborantza guztiak erraz kontrolatu ahal izateko. Etxea, bertako biztanleak bizi ziren lekua izateaz gain (lurren jabearentzat lan egiten zuten gizon libre eta esklaboak, dominusa), biltegi gisa erabiltzen zen lanabesak gordetzeko, uztak biltzeko aletegia, animalientzako ukuilua eta, garrantzitsuena, ardoa egiteko erabiltzen zen.
Nekazal ustiapen horiek oso garrantzitsuak ziren garai hartan. Biztanleei elikagaiak eta edariak emateaz gain, gertuko hiriak ere hornitzen zituzten, eta asteko merkatuetan saltzen zituzten haien produktuak.
Musen Erromatar Herria mahatsa, zereala eta oliba landatzen den ingurune natural paregabean dago kokatuta. Azken bi mila urtetan, erromatar herri hau eraiki zenetik (landetxea), paisaia apenas aldatu da, bertako biztanleek nekazaritzako lan guztiak egin zitzaketenean.
Lekua "Villa de las Musas" izenez ezagutzen da, aztarnategiko museoan ikus dezakezun "las Musas" erromatar mosaiko ikusgarriaren aurkikuntzagatik. Artelan hau, kontserbatutako beste mosaiko batzuekin batera, Arkeologia Museo Nazionalean dago, baina bederatzi jainkosaren eta haien maisuen erreprodukzio zehatza miretsi daiteke jatorrizko lekuan.
Villaren barruan "fumarium"-a bisita daiteke, non ardoa artifizialki ontzen zen beroaren eta kearen bidez. Bereziki interesgarria den beste leku bat "Cella Vinaria" edo upeltegia da, ekoizpen-elementu guztiak ia osorik mantentzea lortu baitu.
Horrez gain, aurkikuntza bitxienen artean zeramikazko ardo dastatzaile bat dago, museoaren ikonoa, ez galdu!
⭐Musen Villa Erromatarra mendi-ibili eta bizikletaz ibiltzeko ibilbide nagusietako interesguneetako bat da
